Wprowadzanie norm i standardów ma długą historię i jest związane z upowszechnianiem się telekomunikacji mikrofalowej i elektroenergetyki. Pierwsze unormowania powstawały w latach 40-tych i 50-tych w Stanach Zjednoczonych, głównie w obszarze PEM wysokiej częstotliwości. Prekursorami aktywności normatywnej były prywatne firmy, takie jak Bell Telephone (Bell), American Telephone and Telegraph (AT&T) czy General Electric (GE). W 1953 roku laboratorium Bella wyprodukowało pierwszą liczbę normatywną 1 W/m2, ograniczenie mocy promieniowania na terenie zakładów Bella. Firma General Electric z kolei zaproponowała wartość 10 W/m2. Inna amerykańska firma, Lockheed Aircraft Co., przedstawiła w roku 1955 wartość 130 W/m2. Podobna wartość została podana przez Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych – dokładnie było to 100 W/m2. Wartości powyższe obowiązywały dla częstotliwości od 30 MHz wzwyż (William F. Hammett, Radio Frequency Radiation: Issues & Standards, Mc Graw-Hill, 1997).
Natomiast „erupcja” norm nastąpiła stosunkowo niedawno, do czego przyczynił się rozwój elektroenergetyki (masowość występowania linii wysokonapięciowych) oraz telekomunikacji (masowość i widoczność masztów radiowych i stacji bazowych telefonii komórkowej).
Pierwsze normy elektromagnetyczne powstawały w latach 50 XX wieku, wraz z gwałtownym rozwojem radiokomunikacji zarówno w sferze cywilnej jak i – a może nawet bardziej – wojskowej.
W Polsce, przepisem aktualnie określającym dopuszczalne poziomy pola elektromagnetycznego w środowisku jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 grudnia 2019 r. (Dz. U. 2019, poz. 2448). Rozporządzenie nie objęło sposobów sprawdzania dotrzymania wprowadzonych limitów. Ta część zostanie określona w rozporządzeniu Ministra Klimatu. W Tabeli 1 pokazany jest rozwój polskiego unormowania, a w ostatnim elemencie tabeli wybrane wartości z obowiązującej regulacji.
Rok 2019
Do częstotliwości 1 kHz pozostawiono wartości z 2003 roku, a od 1 kHz do 300 GHz wprowadzono limity oraz zakresy częstotliwości jak w Rekomendacji UE z 1999 roku pokazane w następnym rozdziale.
Należy zwrócić uwagę na ewolucję unormowania, wynikającej z lepszego rozumienia zjawisk bioelektromagnetycznych. Na przykład, pierwsze unormowanie nie zajmowało się w ogóle składową magnetyczną. Wyniki wielu badań, przeprowadzanych od kilkunastu lat w kraju i zagranicą, pokazują, że jeśli coś dzieje się w organizmie, to na skutek prądu indukowanego przez składową magnetyczną. Pierwsze normy wyróżniały strefy ochronne i w ten sposób różnicowały ograniczenia – dzisiaj, zarówno w kraju, jak i na świecie, podejście takie zostało w normach środowiskowych wyeliminowane.
Analiza porównawcza norm
W Unii Europejskiej zagadnienie emisji pola elektromagnetycznego zostało poddane standaryzacji w Rekomendacji Rady Europejskiej w sprawie ograniczania ekspozycji ludności na pola elektromagnetyczne o częstotliwościach od 0 Hz do 300 GHz przyjętej w dniu 12.07.1999 r. Dokument ten został opracowany głównie w oparciu o zalecenia Międzynarodowej Komisji ds. Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym (ang. ICNIRP – International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection) wydane w 1998 roku. ICNIRP z kolei szeroko współpracuje i regularnie wymienia doświadczenia z organizacjami międzynarodowymi będącymi partnerami w badaniach nad ochroną przed promieniowaniem niejonizującym. Są to takie organizacje jak Światowa Organizacja Zdrowia – WHO (ang. World Health Organization), Międzynarodowe Stowarzyszenie Ochrony Radiacyjnej (ang. International Radiation Protection Association – IRPA), Instytut Inżynierów Elektryków i Elektroników Amerykańskich (ang. Institute of Electrical and Electronic Engineers – IEEE), Międzynarodowa Komisja Elektrotechniki (ang. International Electrotechnical Commission – IEC) i inne.
Rekomendacje UE stanowią w przedstawionej analizie porównawczej punkt odniesienia, a przytoczone zostały w Tabelach 2 i 3.
Pole elektromagnetyczne niskiej częstotliwości
Kraje Unii Europejskiej
Ponieważ Rekomendacja Unii Europejskiej z 1999 roku nie zobowiązuje prawnie krajów unijnych do jej przestrzegania, polityka w krajach członkowskich może być realizowana trzema sposobami. Pierwsza grupa krajów przyjęła Rekomendacje UE jako własne prawo wiążące. Oznacza to, że zaakceptowane zostały nie tylko limity wartości pola elektromagnetycznego, ale też filozofia unormowania, której przejawem są dwie grupy wartości: ograniczenia podstawowe (basic restrictions) i poziomy referencyjne (reference levels). Do pierwszej grupy należą: Republika Czeska, Estonia, Francja, Grecja, Niemcy, Węgry, Irlandia, Luxemburg, Portugalia i Rumunia. Jednocześnie w Czechach poziomy odniesienia odbiegają od rekomendacji UE, przy utrzymaniu tych samych ograniczeń podstawowych.
W drugiej grupie krajów limity wyznaczone przez UE nie są wiążące, a własne limity są mniej restrykcyjne albo takich limitów zwyczajnie nie ma. Jednakże, ośrodki decyzyjne lub operatorzy sieci mogą wprowadzić limity unijne w praktycznym działaniu. Do grupy tej należą: Austria, Cypr, Dania, Finlandia, Łotwa, Malta, Holandia, Hiszpania, Szwecja i Wielka Brytania.
W trzeciej grupie znajdują się kraje posiadające ostrzejsze limity, wynikające z polityki ostrożnościowej państwa, lub będące skutkiem oporu społecznego. Poziomy referencyjne są w wielu z tych krajów traktowane jako faktyczne wartości graniczne ekspozycji, które nie mogą być przekraczane. Kraje trzeciej grupy to Belgia, Polska, Słowenia, Chorwacja, Włochy i Litwa.
Inne kraje
Różne podejścia do ograniczania ekspozycji występują również w krajach spoza UE. Przytoczymy tutaj wybrane kraje o wysokim poziomie uprzemysłowienia:
Australia: Nie istnieją oficjalne rządowe regulacje lub wytyczne dla ekspozycji środowiskowej na pole elektromagnetyczne o częstotliwości niższej od 3 kHz. Australijska Agencja ARPANSA (ang. Australian Radiation Protection and Nuclear Safety Agency) uznała, że zalecenia ICNIRP dla niskich częstotliwości mają rzetelne podstawy naukowe. Operatorzy sieci mają realizować politykę „roztropnego unikania” w ograniczaniu ekspozycji w przypadku nowych urządzeń elektroenergetycznych (nowe sieci przesyłowe, kable, podstacje, etc.).
Chiny: Krajowe standardy ochrony przed PEM wynikają z Prawa Ochrony Środowiska, ale nie stosują się do urządzeń domowych. Ograniczenia w składowej magnetycznej PEM są takie same jak w rekomendacji UE przy częstotliwości nieprzekraczającej 800 Hz, i są niższe od nich dla częstotliwości wyższej niż 800 Hz. Dla składowej elektrycznej ograniczenia są niższe od rekomendowanych przez UE dla całego zakresu niskich częstotliwości.
Indie: Nie istnieją krajowe regulacje dla częstotliwości przemysłowej (50 Hz), za to istnieją standardy budowlane, regulujące odległość budynków od linii elektroenergetycznych, wynikające z bezpieczeństwa elektrycznego.
Japonia: Regulacje ministerialne ustalają limit dla składowej magnetycznej 50 Hz PEM zgodny ze wskazaniami ICNIRP z 2010 roku, czyli 0.2 mT, a limit dla składowej elektrycznej PEM 3kV/m, niższy od wskazań ICNIRP i rekomendacji UE. Uzasadnia się to ochroną przed porażeniem prądowym.
Rosja: Normy w zakresie ochrony przed PEM zostały wprowadzone w Rosji w 1999 roku jako standardy „higieniczno-epidemiologiczne”. Standardy te są znacznie niższe od rekomendowanych przez UE: limit składowej magnetycznej PEM stanowi 5% wartości UE w obszarach zamieszkałych, przedszkolach i instytucjach medycznych; 10% wartości unijnych w niezamieszkałych częściach budynków mieszkalnych oraz w budynkach biurowych; 20% poza obszarami zamieszkałymi; i zgodny z rekomendacją UE w obszarach niezaludnionych.
Szwajcaria: Obowiązujące od 2000 roku przepisy dopuszczają limity ekspozycji zgodne z poziomami referencyjnymi UE w miejscach dostępnych dla populacji generalnej. Ostrzejsze, ostrożnościowe limity dla składowej magnetycznej PEM, wynoszące 1% wartości rekomendowanych przez UE, stosowane są w miejscach wrażliwych, takich jak mieszkania, szkoły, place zabaw oraz w przypadku nowych linii elektroenergetycznych, znaczącej modyfikacji istniejących linii, nowych transformatorów i podstacji. Natomiast nie stosuje się tych ograniczeń, jeśli inwestor wykaże, że wszystkie techniczne i ekonomicznie uzasadnione środki ograniczające ekspozycję zostały przedsięwzięte.
Stany Zjednoczone: Nie istnieją federalne regulacje. W niektórych stanach (Kolorado, Connecticut, Hawaje, Maryland, Ohio) użyto zasady „roztropnego unikania” co oznacza, że ekspozycja środowiskowa dla 60 Hz musi być limitowana w rozsądnym koszcie. W innych stanach (Floryda, Minnesota, Montana, New Jersey, Nowy York, Oregon) ustalone są limity dla składowej elektrycznej i składowej magnetycznej PEM, które zmieniają się od 20% do 240% poziomów referencyjnych rekomendacji UE.
Pole elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości
Kraje Unii Europejskiej
Podobnie jak dla niskich częstotliwości istnieją w krajach unijnych trzy grupy z różnym podejściem do Rekomendacji UE i wskazań ICNIRP dotyczących pola elektromagnetycznego wysokiej częstotliwości. Odwołujemy się do wskazań ICNIRP z 1998 roku, pamiętając o propozycji nowych wytycznych, opracowanej w lipcu 2018 roku i obecnie przygotowywanej do opublikowania po konsultacjach środowiskowych. Ponieważ w obszarze wysokich częstotliwości propozycje ICNIRP co do poziomów referencyjnych nie uległy istotnym zmianom, dlatego można odnieść się do starych wytycznych.
W pierwszej grupie są kraje, które rekomendacje unijne uczyniły prawem wiążącym. Są to: Cypr, Republika Czeska, Estonia, Finlandia, Francja, Węgry, Irlandia, Malta, Niemcy, Portugalia, Polska[i], Rumunia i Hiszpania. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że Niemcy, Polska i Słowacja przyjęły unijne poziomy referencyjne jako swoje limity ekspozycji. Oznacza to, że te trzy kraje nie wprowadziły unijnej metody standaryzacji, wprowadzającej ocenę ekspozycji za pomocą dwóch grup wartości: ograniczeń podstawowych (basic restrictions) i poziomów referencyjnych (reference levels).
Drugą grupę krajów członkowskich stanowią kraje, w których ustalenia unijnie nie są prawnie wiążące, standardy są mniej restrykcyjne albo nie ma ich wcale. Kraje te to: Austria, Łotwa, Holandia, Szwecja i Wielka Brytania. W niektórych z tych krajów (np. w Holandii i Wielkiej Brytanii) korporacje telekomunikacyjne podpisały dobrowolne zobowiązanie do respektowania limitów podanych w Rekomendacji UE w miejscach publicznych. W przypadku Wielkiej Brytanii lokalne ustawodawstwo wymaga od operatorów gwarancji, że nowobudowane stacje bazowe nie będą emitowały PEM, przekraczające limity unijne.
Trzecia grupa to kraje, w których limity są znacznie bardziej restrykcyjne i bazuje się na polityce ostrożnościowej i/lub ustawodawca ulega naciskowi społecznemu. Restrykcyjne limity w tych krajach wynikają z potrzeby spełnienia wymagań kompatybilności elektromagnetycznej (np. Belgia). W innych krajach wybór tak ostrych przepisów jest niejasny, a nieraz zupełnie arbitralny (dla przykładu: Grecja, Włochy). Ponieważ kraje trzeciej grupy wywodzą swoje wysokie standardy z przeróżnych przyczyn, dlatego przedstawimy pokrótce sytuację w każdym z nich:
Belgia: Reklamowanie i sprzedaż telefonów komórkowych dzieciom przed siódmym rokiem życia są zabronione. Regulacja w Belgii zależy od regionu. We Flandrii, limit natężenia pola elektrycznego wynosi 7% wartości unijnej w miejscach publicznych, jak dom, szkoła, czy przedszkole. W zakresie częstotliwości od 100 kHz do 300 GHz limit wynosi 50% poziomu referencyjnego. W Brukseli limit wynosi 2% wartości unijnej gęstości mocy, co koresponduje z 15% natężenia pola elektrycznego.
Bułgaria: Ustanowione zostały limity na poziomie równym 1% gęstości mocy dla 2100 MHz.
Chorwacja: W przestrzeni publicznej limity wynoszą 95% poziomów referencyjnych UE w wartościach natężenia składowej elektrycznej PEM. W miejscach specjalnych, takich jak domy, biura, szkoły, place zabaw, szpitale i domy opieki, limit wynosi 40% poziomu referencyjnego UE (natężenie pola elektrycznego) i 16% gęstości mocy.
Grecja: Prawo o komunikacji elektronicznej ustanawia ograniczenia podstawowe w wysokości 70% rekomendacji UE i 60% w przypadku, kiedy stacje bazowe ulokowane są bliżej niż 300 m od szkół, przedszkoli, placów zabaw, szpitali i domów opieki. Instalacja stacji bazowych jest niedozwolona w granicach tych lokalizacji.
Włochy: W przypadku, kiedy PEM jest emitowane ze źródeł niebędących systemami telekomunikacji, nadajników radiowych i telewizyjnych, zarówno ograniczenia podstawowe jak i poziomy referencyjne są takie jak w rekomendacji UE. Dla wymienionych wyżej sytuacji limit pola elektromagnetycznego regulowany jest przez podanie limitów ekspozycji, których nie wolno przekraczać. Poza tym, w odróżnieniu od rekomendacji UE, wartości te podaje się w sposób niezależny od częstotliwości w granicach od 3 MHz do 3 GHz. Limit ekspozycji dla tych częstotliwości wynosi 0,1 W/m2, czyli 1% wartości z rekomendacji UE.
Litwa: Istnieją limity ekspozycji PEM dla częstotliwości od 10 MHz do 300 GHz wewnątrz oraz w otoczeniu budynków mieszkalnych i publicznych, które nie mogą być przekroczone. Są one niższe od rekomendacji UE i wynoszą 10% wartości gęstości mocy w UE dla 2100 MHz.
Inne kraje
Australia: Obowiązujące przepisy są w pełnie zgodne z rekomendacjami UE.
Chiny: Standard ochronny dla środowiska, zgodnie z Prawem o Ochronie Środowiska, ustala limity ekspozycji środowiskowej, obowiązuje dla środowiska, z wyłączeniem urządzeń komunikacji bezprzewodowej. Limity są niższe niż te proponowane jako poziomy referencyjne UE, ale procent tego zmniejszenia zależy od częstotliwości. Dla częstotliwości 2100 MHz limit gęstości mocy wynosi 4% wartości unijnej. Standard chiński podaje też zasadę ostrożnościową, która ma umożliwiać właścicielom sprzętu redukcję ekspozycji środowiskowej. Ograniczenia podstawowe dla telefonii mobilnej w oddzielnych regulacjach są identyczne z rekomendacjami UE.
Indie: Ministerialne memorandum ustanawia limity ekspozycji środowiskowej PEM od stacji bazowych. Limit wynosi 33% dla natężenia składowej elektrycznej PEM i 10% gęstości mocy wartości w rekomendacji UE. Rządowy komitet międzyministerialny zaaprobował wartość SAR dla terminali telefonii komórkowej w wysokości 80% wartości ograniczenia podstawowego podanego w rekomendacji UE.
Japonia: Ograniczenia podstawowe dla telefonii mobilnej są obowiązującymi ograniczeniami podstawowymi i są identyczne z wartościami UE. Regulacje zakładają również obowiązywanie ograniczeń podstawowych z poziomami referencyjnymi dla PEM emitowanego przez stacje bazowe. Obie te grupy wartości są bardzo bliskie, a w wielu przypadkach identyczne, wartościom unijnym.
Rosja: Ogólne warunki ochrony ludności zostały ustalone w 1999 roku. Limity dla poszczególnych zakresów częstotliwości zostały załącznikiem do dokumentu „Wymagania epidemiologiczno-higieniczne”. Limit ekspozycji dla gęstości mocy wynosi 1% przy częstotliwościach 300MHz – 300GHz, a wokół budynków mieszkalnych wynosi 2% poziomu referencyjnego. Przyczyną takich restrykcyjnych regulacji jest uwzględnienie efektów biologicznych działania PEM na człowieka – należy podkreślić, że efekty te nie są traktowane jako ryzyko w krajach zachodnioeuropejskich.
Szwajcaria: Rozporządzenie odnoszące się do promieniowania niejonizującego obowiązują od 2000 roku. Obowiązujące limity ekspozycji w miejscach publicznych są takie same jak w rekomendacji UE. Ostrzejsze przepisy, przyjmujące wartości 10% poziomów referencyjnych UE stosowane w miejscach „wrażliwych”, takich jak osiedla mieszkaniowe, szkoły, które usytuowane są w pobliżu anten bazowych, stacji nadawczych RTV czy instalacji radarowych.
Stany Zjednoczone: Ograniczenia podstawowe dla ekspozycji na całe ciało (whole body) są identyczne z rekomendacjami unijnymi. Poziomy referencyjne uznawane są jako limity ekspozycji dla urządzeń stacjonarnych. Dla urządzeń mobilnych umieszczonych blisko ciała, obowiązujące ograniczenie podstawowe dla lokalnych ekspozycji wszystkich części ciała, z wyłączeniem kończyn, wynosi 80% dopuszczalnej ekspozycji dla głowy i tułowia w przepisach unijnych. Ograniczenie podstawowe dla kończyn jest identyczne z podanymi w rekomendacji UE.
Wnioski
Większość krajów Unii Europejskiej przyjęła Rekomendacje UE jako obowiązujące prawo. W ten sam sposób rozwiązała problem regulacji PEM większość krajów poza unijnych. Nieliczne państwa, które nie dokonały transpozycji unijnych regulacji, wprowadzają do swoich przepisów wartości, które, albo nie mają naukowego uzasadnienia, albo są oparte na słabych przesłankach. W większości przypadków są to przesłanki ostrożnościowe, które wynikają z protestów społecznych.
Nie ma żadnego uzasadnienia dla faktu, że normodawca rosyjski, bułgarski, czy chiński przyjął niższe wartości dopuszczalne – czy ma z tego wynikać, że mieszkańcy tych krajów są „lepiej chronieni” przed polem elektromagnetycznym aniżeli mieszkańcy innych krajów unijnych, w których obowiązuje Rekomendacja UE?
W przygotowaniu tekstu, autor wspomagał się raportem przygotowanym przez Rianne Stam dla National Institute for Public Health and the Environment, RIVM’ oraz licznymi stronami internetowymi.
[i] Zmiana limitów w Polsce nastąpiła w grudniu 2019 roku w ROZPORZĄDZENIU MINISTRA ZDROWIA z dnia 17 grudnia 2019 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku, Dz.U.2019.2448