Zjawisko medyczne znane jako idiopatyczna nietolerancja środowiskowa na pola elektromagnetyczne (Idiopathic Environmental Intolerance – Electromagnetic Field- IEI-EMF), określane potocznie również jako nadwrażliwość elektromagnetyczna (Electromagnetic Hypersensitivity – EHS), jest definiowane przez trzy kryteria:

• postrzeganie różnych objawów (zmęczenie, bóle głowy, trudności z koncentracją, dermatologiczne, problemy trawienne, itp.),
• brak klinicznych oraz biologicznych dowodów wyjaśniające te objawy;
• uznanie pola elektromagnetycznego PEM (EMF) przez zainteresowane osoby jako przyczynę tych objawów.

Hipoteza o elektromagnetycznym pochodzeniu takich objawy była szeroko badana w testach prowokowanych, polegających na celowym eksponowaniu ludzi z domniemanym zespołem chorobowym IEI-EMF na pole elektromagnetyczne, pochodzące z wielu źródeł PEM. W   większości badań stwierdzono, że reakcje osób badanych mają nikły związek z poziomem ekspozycji. Niezależnie od ekspozycji, poziom sukcesu w badaniu statystycznym jest na poziomie przypadku. Taki wynik badań jest potwierdzeniem niewystępowania syndromu IEI – EMF, a zatem temat wydaje się być zakończony.

Jednak wszystkie negatywne opinie, tzn. nie potwierdzające wpływu PEM na powstanie zespołu IEI – EMF, nie wyciszają opinii przeciwników. W związku z ich silnym oddziaływaniem na opinię publiczną badania tego zjawiska są kontynuowane. Tym bardziej, że ze strony oponentów stanowiska strony naukowej pada wiele zarzutów co do metodologii prowadzanych badań

Zarzuty te sprowadzają się do scenariusza badań, zarówno w aspekcie doboru ochotników do badań, jak i prawidłowego doboru źródeł  PEM. Biorąc pod uwagę aspekt ludzki, to krytykowane są przede wszystkim: zbyt mała liczba ochotników, zbyt małe zróżnicowanie symptomów psycho-somatycznych u zgłaszających się ochotników, brak uwzględnienia stanu emocjonalnego badanych, a także brak uwzględnienie wiedzy ochotników na temat PEM. Biorąc pod uwagę aspekt techniczno-fizyczny, oponenci krytykują niezgodność charakterystyki PEM w badaniu prowokacyjnym z charakterem PEM występującego w środowisku badanej osoby, czas eksperymentu, czy intensywność PEM.

Z powodu tej krytyki powstają nowe programy badawcze, próbujące uniknąć przedstawione wyżej niedostatki metodologiczne.

Program badawczy belgijski

Zespół badawczy[i], reprezentowany przecz uczonych z Belgii, Francji i Norwegii, wspierany organizacyjnie przez dwie instytucje belgijskie: Sciensano, Bruksela oraz Institut Scientifique de Service Public, Liège, rozpoczął swoją prace od opracowania cech identyfikujących protokół wyników badań, zarówno tych naukowo i technicznie uzasadnionych, jak i tych wynikłych z potrzeb ochotników. W celu przygotowania takiego protokołu badacze dokonali przeglądu najnowszych badań prowokacyjnych, wzięli też pod uwagę doświadczenie członków zespołu.

Ta wstępna analiza doprowadziła do sformułowania następujących elementów scenariusza badań:   

• badania prowadzone będą w laboratorium, a nie w miejscu przebywania ochotnika w celu zapewnienia wysokiej jakości dozymetrii,
• badania będą prowadzone przy podwójnie ślepej próbie,
• wzięcie pod uwagę właściwości ochotników, ich poziomu wrażliwości i sposobu zachowania.

Opracowana została również charakterystyka badań, uwzględniająca:

• elastyczność w charakterystyce PEM,
• większą liczbę badań każdego ochotnika, w celu osiągnięcia wyraźniejszej istotności statystycznej,
• standaryzacja protokołu badawczego lub, przy dużej różnorodności ochotników, indywidualizacja,
• redukcję poziomu lęku przed badaniem eksperymentalnych,
• przemyślaną listę rejestrowanych objawów.

Następną czynnością zespołu badawczego było przeprowadzenie spotkań i rozmów z 14 ochotnikami (7 kobiet i 7 mężczyzn), mającymi na celu ustalenie podstawowych zbieżności i rozbieżności pomiędzy badaczami, a ochotnikami – przede wszystkim, przekonanie woluntariuszy o braku jakiejkolwiek interwencji badaczy w sposób przeprowadzenia badań i wyboru dokonywanego przez uczestników. Badanym dano też możliwość wyrażania swoich opinii, również krytycznych, na temat procesu badawczego. Uwagi te zostały, tam gdzie to było możliwe, uwzględnione w procedurze badawczej.

Rozmowy prowadzone z uczestnikami badań doprowadziły do zgodnej akceptacji wykonywania badań w laboratorium oraz prowadzenia ich w reżimie podwójnie ślepej próby. Uczestnicy badań zgodzili się też na zastosowanie wieloźródłowej emisji PEM, tzn. emitowanie PEM powszechnie spotykanego w środowisku domowym i profesjonalnym: stacje bazowe telefonów komórkowych i DECT, routery Wi ‐ Fi i źródło prądu 50 Hz. Uznano też, że ze względu na osiągnięcie poprawności statystycznej, każdy z uczestników poddany będzie 12 testom.

Rekrutowani ochotnicy muszą spełniać następujące kryteria:

• wiek powyżej 18 lat,
• zgłaszanie jednego lub więcej niespecyficznych objawów (np. bóle głowy, problemy ze snem, problemy z pamięcią, nastrój zmiany i szum w uszach) przypisywanych jakimkolwiek źródłom pól elektromagnetycznych,
• umiejętność samodzielnego radzenia sobie z objawami,
• brak ciężkich chorób (nowotwór, przewlekłe obturacyjne zapalenie płuc, choroby Alzheimera i/lub Parkinsona itp.).

Wyłączone z badań są osoby zażywające narkotyki i środki odurzające. Mediana wieku  uczestników badań wynosiła 53 lata (37–72). Ośmiu z nich było przekonanych o występującej u nich nadwrażliwości elektromagnetycznej przez co najmniej 10 lat, u innych świadomość EHS, czas trwania objawów oraz identyfikacja źródła odpowiedzialnego za objawy były istotnie zróżnicowane, co dość dobrze odpowiada różnorodności ludzi z IEI-EMF

Każdy z ochotników podpisuje zgodę na poddanie się ekspozycji na PEM i ujawnianie swoich odczuć psychosomatycznych.

W celu minimalizacji stresu, występującego u badanych podczas testu, a mogącego mieć wpływ na wyniki badań (np. zapis EKG), wykonuje się określony zestaw czynności, które sprowadzają się do:

• jak najwięcej kontaktów i spotkania w razie potrzeby zgodnie z potrzebami każdego uczestnik, przed sesją roboczą,
• próbnej sesji roboczej, podczas której ochotnicy mogą poeksperymentować z ustawieniami  zindywidualizowanych parametrów, które najlepiej odpowiadają ich potrzeb, poznać obserwatora i używane narzędzia oraz  ocenić wybrane parametry przed, w trakcie i po okresie ekspozycji,
• zastosowania przycisku przerwy, który pozwala wolontariuszowi na zatrzymanie ekspozycji do woli, np. w przypadku gdy poziom dyskomfortu jest zbyt wysoki.

Indywidualizacja protokołu, próbująca zaspokoić potrzeby każdej badanej osoby mogła przyczynić się również do zmniejszenia niepokoju.

Badania odbywają się w pokoju badawczym opisanym na rys. 1

Rys. 1 Test room: R1, antena odbiorcza ustawiona na dachu budynku w pobliżu anteny bazowej, R2, antena odbiorcza do ciągłego monitorowania PEM o częstotliwości radiowej w pokoju badawczym; C, tablica zbiorcza, zawierająca antenę transmisyjną, Wi-Fi , router WiFi oraz stację bazową DECT;  X, lampa halogenowa; 1, ON/OFF przycisk sterujący; 2, przycisk przerwy; A1, fotel badawczy w odległości  2 m od źródła PEM  RF; A2, fotel w odległości 3 m od źródła PEM  RF  ; S1, siedzenie obserwatora; S2,siedzenie ochotnika podczas testu wprowadzającego. Pokój techniczny: T, 50‐Hz transformator; A, wzmacniacz i  dławik; C, komputer; M, przyrząd pomiarowy podłączony do anteny R2.  

W celu zabezpieczenia strefy badawczej przed wpływem zewnętrznego, niepożądanego PEM zastosowano w oknach pokoju badawczego i technicznego materiał ochronny „Anti-Wavefilm” a pod podłogą została umieszczona przewodząca folia. Celem było utrzymanie wartości mniejszych niż 0,1 V/m dla PEM o częstotliwości radiowej i 0,05 µT dla pola magnetycznego 50 Hz. Przy włączonych źródłach  nad fotelem A1, w okolicach głowy ochotnika, natężenie pola o częstotliwości radiowej wynosi od 1,4 do 1,5 V/m, a indukcja magnetyczna PEM 50 Hz wynosi 0,75 µT.

Ochotnicy poddawani są badaniom w trybie trzy sesje dziennie. Długość sesji wynosi 40min, przy czym 30 min z realna bądź pozorowaną ekspozycją i 10 min wypoczynku. W przypadku nie zgłoszenia wystąpienia objawów psychofizycznych w ciągu jednego dnia i do wieczora dnia następnego, ochotnik eliminowany jest z badań. Wyniki badań poddane są ścisłej analizie statystycznej i wykonywane są we współpracy z profesjonalnymi statystykami.

Zespół badawczy oczekuje, że pierwsze wyniki badań pojawią się na przełomie 2020 i 2021 roku.

Program badawczy polski    

Polski program badań[ii] realizowany w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego skupia się na analizie ankietowej. W ten sposób mogą stanowić dopełnienie badań eksperymentalnych, przewidzianych w programie belgijskim. Celem badania krakowskiego była analiza objawów zgłaszanych przez osoby elektrowrażliwe OE, będących następstwem ekspozycji na PEM, a także analiza ich zależności od danych demograficznych respondentów.

Kwestionariusz badawczy stawiał badanemu pytania (32), dotyczące jego danych demograficznych i administracyjnych, przebytych chorób i ingerencji chirurgicznych, oraz oceny własnej elektrowrażliwości.  

Odpowiedź pozytywna na pytanie: Czy urządzenia elektryczne/elektroniczne/telekomunikacyjne wpływają niekorzystnie na Pani/Pana samopoczucie? oraz wskazanie co najmniej jednego takiego urządzenia kwalifikuje ochotnika do grupy OE. Każdy z badanych specyfikował swoje objawy, wskazywał ich poziom nasilenia w skali 6-poziomowej (0-5) oraz podawał orientacyjny czas trwania. Następnie badacze analizowali poziom korelacji między danymi demograficznymi, miejscem zamieszkania i pracy, odległościami od stacji bazowych, w przypadku, kiedy objawy wywołane były PEM o częstotliwości radiowej (odległość potraktowana została dychotomicznie: mniejsze i większa od 1500 m). 

Do badań zgłosiło się 1028 osób, z czego tylko 408 zostało uznane jako elektrowrażliwe.

Średnia wieku całej grupy wyniosła 33 lata (±14,4).  

Jako wynik oddziaływania PEM wymieniano najczęściej: 

• zmęczenie (326, 79,9%),
• ból głowy (303, 74,3%),
• ból oczu (278, 68,2%).

Inne, rzadziej wymieniane symptomy to: rozdrażnienie (269, 65,9%), trudności z koncentracją (261, 64,0%), problemy z zasypianiem (166, 40,7%), niepokój (151, 37,0%), senność (130, 31,9%) i wybudzanie ze snu (114, 27,9%).

Intensywność dolegliwości oceniana była najczęściej na 3, w sześcio-stopniowej skali (192, 47,1%),  a średni czas trwania objawów wynosił 60 godzin (±440,0) dla całej analizowanej grupy i był dłuższy w grupie starszych uczestników (młodsi vs. starsi, średnia ± SD: 39± 95 vs. 82± 610, p=0,02).

Analiza zgłaszanych objawów w podgrupach wyodrębnionych na podstawie miejsca zamieszkania i pracy oraz odległości miejsca zamieszkania od najbliższej SBTK nie wykazała żadnych różnic istotnie statystycznych.

W ocenie polskiej grupy badawczej IEI-EMF nie ma jednorodnego obrazu klinicznego, a zgłaszane symptomy różnią się znacząco. W przyszłych badaniach niezbędne jest przyjęcie jednorodnej, ogólnie akceptowalnej definicji elektrowrażliwości, co umożliwi dokładne określenie skali zjawiska i pozwoli na wprowadzenie stosownych rozwiązań w celu pomocy dotkniętym pacjentom.

Wnioski  

Z dużym zainteresowaniem należy oczekiwać na wyniki badań eksperymentalnych. Biorąc pod uwagę wysoki poziom przygotowania tych badań pod względem metodologicznym należy przypuszczać, że wyniki tych nie będą kwestionowane i środowisko naukowo-techniczne uzyska wiarygodny opis syndromu nadwrażliwości elektromagnetycznej. Badania wykonane w zespole polskim potwierdziły dużą niejednoznaczność tego syndromu od strony osób nadwrażliwych. Tym samym, decyzja WHO o nie wpisaniu EHS do wykazu chorób jest uzasadniona. Zapowiadane dalsze badania ankietowe, przy wprowadzeniu definicji elektrowrażliwości, mogą być ciekawe, ale też okazać się bezużyteczne w konsekwencji wyników uzyskanych w belgijskim zespole badawczym.

---

[i] Maryse Ledent, Benjamin Vatovez, Willy Pirard, Jimmy Bordarie, Nicolas Prignot, Gunnhild Oftedal, Christophe Geuzaine, Véronique

Beauvois, Catherine Bouland, Luc Verschaeve, and Maël Dieudonné:  Co‐Designed Exposure Protocol in the Study of  IdiopathicEnvironmental Intolerance Attributed to Electromagnetic Fields, Bioelectromagnetics 5/2020

[ii] Artur Kacprzyk, Gabriela Kanclerz, Urszula Sołdaj, Eugeniusz Rokita, Bartosz Lisowski, Grzegorz Tatoń

Objawy związane z idiopatyczną nietolerancją środowiskową przypisywaną działaniu pól elektromagnetycznych IEI EMF) – badanie kwestionariuszowe, praca przygotowana na Wirtualne Sympozjum PTZE, 13-15 września 2020