W przepisach, wyznaczających wartości pola elektromagnetycznego dopuszczalnego w środowisku publicznym, jak i środowisku pracy, a także w całej literaturze przedmiotu, pojawiają się terminy ryzyko i zagrożenie. Te dwa terminy stosowane są zamiennie w publicystyce pseudonaukowej, szczególnie wtedy, kiedy podawana jest lista chorób generowanych, wedle tej literatury, przez pole elektromagnetyczne. Dla rzetelnej oceny doniesień medialnych dobrze jest poddać krytycznej analizie wspomniane wyżej terminy.
Definicje terminów
Zagrożenie:
zjawisko wywołane działaniem sił natury, bądź człowieka, które powodują, że poczucie bezpieczeństwa maleje bądź zupełnie zanika. Zagrożenia dzielimy na naturalne (np. klęski żywiołowe) i związane z działalnością człowieka. Te z kolei możemy podzielić na: cywilizacyjne, np. imprezy masowe czy choroby; destrukcyjne, np. terroryzm, przestępczość czy sabotaż; gospodarcze, np. zanieczyszczenia środowiska albo wadliwe konstrukcje. Zagrożenie możemy jeszcze podzielić ze względu na terytorium, na którym ono zachodzi tzn. globalne, regionalne jak i lokalne.
Ryzyko:
prawdopodobieństwo wydarzenia się czegoś, co może posiadać niepożądany wpływ na ludzi, infrastrukturę, finanse, środowisko, rośliny i zwierzęta.
Koncepcja ryzyka zakłada istnieje trzech elementów:
- Prawdopodobieństwo, że coś może się wydarzyć
- Prawdopodobieństwo, że to co się wydarzy, ma wpływ na coś
- Prawdopodobieństwo konsekwencji wynikłych z tego wpływu
Jeśli któryś element tej triady jest równy zeru, wówczas ryzyko jest równe zeru.
Zagrożenie a ryzyko – choć oba te czynniki występują równolegle, to nie należy ich ze sobą utożsamiać, gdyż podobnie jak przyczyna i skutek są to dwa odrębne zjawiska. Przykładowo, zagrożenie mogą stanowić zwisające z dachu duże sople, podczas gdy ryzykiem jest przebywanie lub przechodzenie w miejscu, w którym jest możliwe uderzenie przez oderwany sopel.
Zagrożenie identyfikuje zjawiska bądź sytuacje, mogące być przyczyną nieoczekiwanego naruszenia status quo. Ryzyko jest ilościowym opisem zagrożenia w fazie jego realizacji.
W poniższej tabeli podane są przykłady, różnicujące zagrożenie i ryzyko:
| Zagrożenie | Ryzyko |
| Sklep alkoholowy | Nadużywanie alkoholu |
| Papierosy w kiosku | Palenie papierosów |
| Salon sprzedaży samochodów | Prowadzenie samochodu (niebezpieczna jazda, awarie) |
| Sprzedaż broni | Użycie broni |
| Dynamit | Zapłon dynamitu |
Po zdefiniowaniu pojęć można przystąpić do oceny ryzyka ekspozycji w polu elektromagnetycznym. Zgodnie z definicją ryzyka mamy:
- Istnieje pole elektromagnetyczne;
- Pole elektromagnetyczne wpływa w pewien sposób na organizm człowieka (element środowiska);
- Wpływ pola elektromagnetycznego ma charakter negatywny.
Aby ryzyko nie było równe zeru trzeba udowodnić, że żaden z wymienionych trzech elementów ryzyka nie jest równy zeru, a zatem musi istnieć pole elektromagnetyczne, musi mieć wpływ na obiekty biologiczne i wpływ ten musi być negatywny.
A zatem ocena ryzyka jest oceną prawdziwości powyższego zdania. Potwierdzenie bądź refutacja pierwszego elementu zdania nie budzi żadnych wątpliwości, pomijając subtelności metrologiczne co do dokładności oceny istniejącego pola EM. Drugi element jest już poważniejszy i udowodnienie tego, że pole elektromagnetyczne wpływa na człowieka jest znacznie trudniejsze, ale dające się przeprowadzić. Trzeci zaś element, wskazujący na szkodliwość pola elektromagnetycznego jest już bardzo trudny do udowodnienia. Można zatem mniemać, że ryzyko może być bardzo małe bądź równe zeru, jeśli ten ostatni element jest bardzo mały bądź równy zeru.
Proces oceny ryzyka zawiera się w trzech krokach:
- Identyfikacja hazardu – identyfikacja rodzaju i natury niekorzystnych efektów, która wywołana jest właściwą zdolnością czynnika zagrożenia;
- Oszacowania ekspozycji – ocena ekspozycji organizmu, systemu bądź określonej populacji na czynnik zagrożenia;
- Charakterystyka ryzyka – jakościowe, a bardziej ilościowe, określenie prawdopodobieństwo pojawienia się znanych i niekorzystnych efektów czynnika w danym organizmie, systemie czy populacji przy zdefiniowaniu warunków ekspozycji.
Istotnym elementem w analizie ryzyka jest jego postrzeganie przez ludzi. To, w jaki sposób osoby wystawione na działanie czynnika oceniają ryzyko, oraz to, jakie uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne determinują postrzeganie, określa sposób prowadzenia polityki informacyjnej. Daje też wiedzę potrzebną inwestorom w realizacji inwestycji w sposób bardziej przyjazny ludności.
Badania, dotyczące percepcji ryzyka, związanego z zagrożeniem polem elektromagnetycznym emitowanym przez system telefonii komórkowej (stacja bazowa i/lub terminal), prowadzone były od momentu, kiedy telekomunikacja bezprzewodowa stała się powszechna. W Polsce ekspansja sieci komórkowej 1-szej, a potem 2-giej generacji miała miejsce na przełomie wieków i z tego czasu pochodzą właśnie pierwsze badania. Krzysztof Wardak przytacza badania wykonane w latach 1999 i 2000 (Bioelektromagnetyzm, red. Andrzej Krawczyk, Warszawa, czerwiec 2002), z których warto przytoczyć kilka liczb: 47% badanych przyczynę chorób nerwowych i umysłowych widzi w działaniu stacji bazowych, 29% widzi w nich przyczynę chorób nowotworowych, 13% postrzega stacje bazowe jako przyczynę bezpłodności, 10% chorób serca, a 1% wszelkich innych chorób.
Autorzy badań zainteresowali się też tym, na jakiej podstawie 75% ankietowanych jest przekonanych o szkodliwości działania stacji bazowej. Na zadane im pytanie: „czy masz wystarczająca wiedzę do wygłaszania opinii o szkodliwości promieniowania elektromagnetycznego”, tylko 19% procent odpowiedziało: tak, a na pytanie: „czy masz dostęp do wiarygodnych źródeł informacji dotyczących promieniowania elektromagnetycznego”, tylko jeden procent odpowiedziało: tak.
Wyniki omawianych badań wskazują wyraźnie na przyczynę wysokiej oceny ryzyka działania pola elektromagnetycznego – jest nią brak wiedzy. Niepokój społeczny powiększany był też w dużym stopniu przez media i organizacje ekologiczne, które upatrywały w postawie anty-elektromagnetycznej źródła zdobywania korzyści materialnych. Wydaje się, że dwadzieścia lat później sytuacja w ruchu anty-elektromagnetycznym jest w części bardzo podobna. W 2020 roku jednak sytuacja się zmieniła o tyle, że już nie pole elektromagnetyczne samo w sobie jest przedmiotem obaw i krytyki, ale technologia 5G jako nowy byt do oceny i krytyki.
W czasopiśmie Bioelectromagnetics opublikowane zostały ostatnie wyniki badań, przeprowadzonych w Republice Korei, a dotyczące postrzegania ryzyka technologii 5G (Factors Affecting Risk Perception of Electromagnetic Waves From 5G Network Base Stations, Bioelectromagnetics 7/2020). Badacze koreańscy, dzięki pomocy firm analizujących rynek, zaprosili do badań 207 809 osób dorosłych w wieku powyżej 19 lat, wybranych losowo (według płci, wieku, miejsca zamieszkania). Do udziału w badaniach zgłosiło się 5677 osób (2,7% zaproszonych). Ostatecznie pełne ankiety odesłały 3393 osoby i taka liczba osób stanowiła bazę badawczą. Ankiety, jakie wypełniali uczestnicy badań zawierały następujące punkty: SQ (pytania przesiewowe), DQ (pytania demograficzne), sekcja A (źródła emisji pola elektromagnetycznego), sekcja B (wiedza obiektywna), sekcja C (postrzeganie ryzyka i jego charakterystyka), sekcja D (środki ochronne), sekcja E (symptomy związane z używaniem źródeł pola elektromagnetycznego) i sekcja F (polityka i media).
Do realizacji zamierzonego celu badań ważne jest krótkie omówienie punktu DQ (pytania demograficzne), w których badani podawali dane takie jak płeć, wiek, stan cywilny, domowy przychód miesięczny, używanie wyrobów nikotynowych, używanie wyrobów alkoholowych, wspólne zamieszkiwanie z seniorami, cierpiącymi na choroby przewlekłe, wspólne zamieszkiwanie z dziećmi, wspólne zamieszkiwanie z kobietami w ciąży, lub nimi będące.
Pytania w sekcji A (źródła emisji pola elektromagnetycznego) wymagały informacji na temat sposobu używania telefonu komórkowego, ewentualnego trzymania telefonu komórkowego w bezpośredniej bliskości podczas snu, postrzegania poziom emisji pola elektromagnetycznego, oceny jakości środków administracyjnych ochrony przed promieniowaniem elektromagnetycznym, poziomu wiedzy na temat pola elektromagnetycznego oraz oceny własnego stanu zdrowia.
Pytania w sekcji C prowadzą do oceny charakterystyki ryzyka, poprzez odniesienie się badanych do osobistej wiedzy. Ich podatności na teorie spiskowe lub niepoparte badaniami naukowymi, oceny konsekwencji efektów istniejącego ryzyka w przyszłości, uznania skutków technologii za poważne i bardzo niebezpieczne.
Ostatecznie do oceny ryzyka została użyta skala od 1 do 10, w której 1 oznacza najmniejsze ryzyko a 10 największe.
Uczestnicy badali dostali do oceny ryzyka 19 urządzeń, z których 13 związanych było z generacją PEM. Były to: stacje bazowe 5G, terminale (komórki), mikrofalówki, frytownice, suszarki do włosów, fotele do masażu, urządzenia do masażu stóp, niskoczęstotliwościowe urządzenia elektromedyczne, golarki elektryczne, radary, linie elektroenergetyczne, urządzenia Bluetooth, elektryczne ogrzewanie. Dla kontrastu badacze dali do oceny ryzyka urządzenie i zjawiska nie-elektromagnetyczne, takie jak domowe produkty chemiczne, zmiany klimatu, zanieczyszczenie pyłami, picie skażonej wody, papierosy elektroniczne i palenie tytoniu.
Pomijając opisy metodyki związane z badaniami statystycznymi oraz szczegółowe wyniki ankiety, wynik tych badań można pokazać jak w poniższej tabeli.
| Obiekt/zjawisko zagrożenia | Średnia ocena ryzyka w skali 1-10, n=3393 |
| stacje bazowe 5G | 6,84 |
| terminale (komórki) | 6,85 |
| mikrofalówki | 7,01 |
| frytownice | 6,29 |
| suszarki do włosów | 6,13 |
| fotele do masażu | 6,23 |
| urządzenia do masażu stóp | 5,83 |
| niskoczęstotliwościowe urządzenia elektromedyczne | 5,97 |
| golarki elektryczne | 5,60 |
| radary | 7,21 |
| linie elektroenergetyczne | 7,94 |
| urządzenia Bluetooth | 6,15 |
| elektryczne ogrzewanie | 6,60 |
| domowe produkty chemiczne | 6,70 |
| zmiany klimatu | 7,17 |
| zanieczyszczenie pyłami | 8,11 |
| picie skażonej wody | 7,44 |
| papierosy elektroniczne | 8,27 |
| palenie tytoniu | 8,50 |
Badania przeprowadzone przez badaczy koreańskich pokazały, że stacje bazowe 5G postrzegane są przez uczestników badania jako umiarkowane ryzyko zachorowania, a wielkość oceny ryzyka jest taka sama jak ocena ryzyka użytkowania terminali (komórek). Ryzyko związane ze stacjami bazowymi 5G jest wyższe niż ryzyko używalności chemii domowej, i jest istotnie mniejsze od ryzyka utraty zdrowia na skutek palenia tytoniu.
Ważne spostrzeżenia, które płyną z koreańskich badań, dotyczą poszczególnych czynników ankietowych, wpływających na ocenę ryzyka. I tak, ocena ryzyka była większa wśród kobiet, wśród tych, którzy twierdzili, że są eksponowani na wyższe pole elektromagnetyczne, oraz tych, którzy oceniali działania władz administracyjnych jako nieefektywne. Ci z ankietowanych, którzy dali wyższą ocenę takim wpływom jak osobista wiedza, wywołująca obawy technologia, ważność ryzyka dla przyszłych pokoleń, poważne konsekwencje, byli także skłonni dać wyższą ocenę ryzyka technologii 5G.
Zidentyfikowane zostały też czynniki wpływu, wskazujące na obniżenie oceny ryzyka 5G. Zarejestrowane zostało, że niższą ocenę ryzyka dają ludzie młodzi (wiek 20-29 lat), aktualni palacze tytoniu i niepijący alkoholu.
Badacze koreańscy wskazują również na te wyniki badań, które różnią się od wyników badań przeprowadzonych w przeszłości, jak też wskazują na wyniki, które są sprzeczne z ich pierwotnymi oczekiwaniami. Nie potwierdzono wcześniejszych wyników, które pokazywały związek między długością edukacji (poziomem wykształcenia) i zmniejszaniem się oceny ryzyka – taki związek w tych badaniach się nie ujawnił. Podobne zrefutowana została teza o zwiększaniu się oceny ryzyka przy mniejszym dochodzie miesięcznym – nie stwierdzono zależności między poziomem ekonomicznym badanych a oceną ryzyka. Co do oczekiwań badaczy, to spodziewano się, że nadużywający alkohol będą wskazywać niższy stopień ryzyka w porównaniu z niepijącymi. Takie oczekiwanie brało się z przekonania, że osoby doświadczające ryzyka, związanego z nadużywaniem alkoholu, będą bardziej skłonne do niższej oceny ryzyka z innego źródła zagrożenia, czyli technologii 5G. Wynik badań był odwrotny do założeń badawczych. Badacze oczekiwali również, że wspólne zamieszkiwanie z osobami podwyższonego ryzyka(kobiety w ciąży, seniorzy, dzieci) będzie skutkować w wyższej ocenie ryzyka – nie stwierdzono istotnego statystycznie związku. Podobnie ciekawym jest wniosek z badań, wskazujący na brak związku pomiędzy oceną ryzyka technologii 5G a trzymaniem telefonu komórkowego przy łóżku. Intuicja wskazywałaby na istnienie takiego związku, bowiem wystawianie się na całonocne oddziaływanie pola elektromagnetycznego emitowanego przez terminal, powinno spowodować zmniejszenie oceny ryzyka od anteny bazowej 5G.
Autorzy artykułu w Bioelectromagnetics wyrażają nadzieję, że wyniki ich badań znajdą odbicie w budowie właściwej strategii komunikowania ryzyka, aby było możliwe wprowadzanie nowych technologii, takich jak technologia 5G.
Na zakończenie warto przytoczyć wypowiedź polskiej socjolożki, prof. Urszuli Soler, zamieszczoną w raporcie Technologia w służbie społeczeństwu. Czy Polacy zostaną społeczeństwem 5.0?, przygotowanym przez Fundację Digital Poland i wydanym w październiku 2020 roku:
…zapytano także Polaków o ich stosunek do nowej sieci komórkowej 5G. Pozytywnie odniosło się do niej 65% badanych. Jest to bardzo dobry wynik, zwłaszcza w kontekście wywołanych dezinformacją inarastających w kraju protestów społecznych przeciwko wdrażaniu tej technologii. Z dużym prawdopodobieństwem ten dobry wynik spowodowany jest pandemią wirusa SARS-CoV-2, której wybuch pokazał, w jak wielu miejscach w kraju brak jest dostępu do szybkiego internetu. Polacy korzystali w znacznej mierze z internetu radiowego, który, mocno obciążony poprzez równoczesne korzystanie z niego przez wiele osób w tym samym momencie w wielu miejscach, ujawnił swoje ograniczenia. W przyszłości ciekawe byłoby zbadanie, jak to doświadczenie wpłynie na świadomość różnic między dostępem do internetu światłowodowego a poprzez sieć mobilną
W podsumowaniu trzeba stwierdzić, że wszelkie badania nastrojów społecznych, dotyczące wprowadzania nowych technologii w łączności bezprzewodowej, dają wskazówki zarówno administracji państwowej, jak i inwestorom telekomunikacyjnym, do dobrego i bezkonfliktowego wdrażania takich technologii, a w szczególnie technologii 5G. Badania nastrojów społecznych stanowią również podstawę do tworzenia programu edukacyjnego. Należy też mieć na uwadze to, że za około 10 lat wprowadzana będzie technologia 6G i należy się już do tego przygotowywać.