Konferencja odbywa się od ponad czterdziestu lat i jest organizowana przez Towarzystwo Bioelektromagnetyczne (The Bioelectromagnetic Society, www.bems.org). Ostatnia edycja odbyła się w 2022 roku w Nagoi w Japonii. Z powodów pandemicznych i obowiązujących w tym kraju restrykcji sanitarnych, przebiegała w trybie on-line. Konferencja w Oksfordzie odbyła się bez żadnych ograniczeń, w trybie in-situ.
Wydarzenie odbyło się według schematu wypracowanego w ciągu wielu lat jej organizacji i jest znakomitym forum dla badaczy, ekspertów, a także dla studentów do spotkania i wymiany doświadczeń uzyskanych w wyniku realizowanych badań, wymiany myśli, idei, nowych rozwiązań organizacyjnych w dziedzinie szeroko rozumianego bioelektromagnetyzmu. Konferencji współprzewodniczyli Azadeh Peyman (UK Health Security Agency) i Sami Gabriel (Vodafone Group).
Warto poświęcić kilka słów miejscu wydarzenia, zarówno miastu Oksford, jak i budynku, w którym odbyła się konferencja. Oksford jest miastem Uniwersytetu Oksford, najstarszego uniwersytetu w obszarze krajów anglojęzycznych. Miasto znane jest z college’ów takich jak Christ College, Trinnity College czy All Souls College, a także obiektów kulturalno-naukowych, jak Muzeum Ashmolean, Biblioteka Bodleian czy Muzeum Historii Naturalnej.
Tegoroczna edycja odbyła się w budynku imienia Andrew Wiles, nazwanym tak na cześć wielkiego matematyka brytyjskiego, który jako pierwszy i jedyny udowodnił Wielkie Twierdzenie Fermata. Budynek znajduje się na obszarze Obserwatorium Radcliffe i jest siedzibą Instytutu Matematyki Uniwersytetu Oksford. Zbudowany w 2013 roku obiekt jest nowoczesny architektonicznie, a przed budynkiem znajduje się posadzka, na której znajduje się jeden ze słynnych parkietaży Rogera Penrose’a, laureata nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, profesora Uniwersytetu Oksford, wybitnego matematyka i astrofizyka (rys.1)
Rys. 1 Parkietaż Rogera Penrosa (fot. AK)
Ogólne informacje na temat wydarzenia
Na konferencję zgłoszono 227 referatów z 26 krajów, z czego 57 referatów zostało przygotowane przez studentów. Nad ich jakością czuwało 115 recenzentów, którzy też podzielili merytorycznie referaty na 14 sesji mówionych (oral sessions) i dwie sesje plakatów naukowych (poster sessions). Sesje mówione poświęcone były szerokiej tematyce, od dozymetrii pomiarowej i komputerowej poprzez badania podstawowe w medycynie i biologii zagadnień standaryzacji i normalizacji. Sesję mówione odbywały się w dwóch ciągach równoległych. Sesje posterowe poprzedzone były krótkimi prezentacjami studenckich plakatów (flash presentation).
W ramach konferencji wygłoszono sześć referatów plenarnych:
- Magnetic Compass Sensing in Migratory Birds, Neurostimulation, Exposome, and Biofilms,
- The State-of-The-Art and Future of Non-Invasive Neuromodulation
- High-frequency dielectric characterization of materials: methods and a practical example
- The Exposome Paradigm to Understand the Environmental Origins of Health and Disease
- To Build a Biofilm: Modeling Polymicrobial Communities
- Cytotoxic effects of pulsed electric fields on Gram-positive bacteria: planktonic cells vs. bacterial biofilms
jeden kurs (tutorial):
High-Frequency Dielectric Characterization of Materials,
oraz przeprowadzono pięć warsztatów:
- Transcranial Magnetic Stimulation,
- Spinal Cord Injuries Treatment,
- WHO Systematic Reviews,
- Activities of IEEE,
- Magnetoelectric Nanoparticles.
Odbyło się tez 14 sesji tematycznych, poświęconych następującym zagadnieniom:
- Experimental Dosimetry,
- Electroporation & Pulsed E-field
- Numerical Dosimetry
- In-Vivo
- Standards and public health policy
- In-Vitro
- Public & Occupational Health
- Human studies
- Numerical Dosimetry
- Biological and medical applications
- RF, MW & mm waves
- Biological and medical applications
- Epidemiology
- Mechanisms
Wybrane części konferencji
Jak zaznaczono wyżej, konferencja miała bardzo szeroki zakres tematyczny, a zatem uwagę można było skupić na tych zagadnieniach, które leżały w kręgu zainteresowań uczestnika. Przedstawiony niżej wybór tematów konferencyjnych ma charakter subiektywny i związany jest z zainteresowaniami autora tego sprawozdania.
3.1 Transcranial Magnetic Stimulation
Przezczaszkowa Stymulacja Mózgu jest prezentowana na każdej konferencji. W tym roku organizatorzy konferencji zorganizowali warsztat, poświęcony tej tematyce. Warsztat był przeprowadzony przez jednego z twórców tej metody, wybitny znawca zagadnień bioelektromagnetyzmu, emerytowany profesor japoński, prof. Shoogo Ueno. W krótkim wprowadzeniu zaprezentował kilka wydarzeń z historii badań tej metody, ze szczególnym uwzględnieniem swojego weń wkładu, a głównym elementem tego wkładu jest koncepcja cewki ósemkowej (eight-coil). Opis metody TMS można znaleźć tutaj: https://elektrofakty.pl/2018/08/17/medycyna-elektromagnetyczna-przezczaszkowa-stymulacja-magnetyczna/.
Zasadniczy referat wygłosił prof. Anthony Barker z University of Sheffield, UK, powszechnie uznawany z twórcę metody. Przedstawił drogę badawczą prowadzącą od powstania idei do stanu obecnego. Początek metody prof. Barker umieścił w pracach Volty i Galvaniego w końcu XVII wieku (rys.2).
Rys.2. Eksperyment Galvaniego (prof. A. Barker)
Tematykę TMS dopełnił referat Prof Risto Ilmoniemi Uniwersytetu Aalto w Finlandii. Prof. Ilmoniemi wskazał na możliwości synergetyczne, jakie daje w diagnostyce połączenie TMS z metodami EEG i MRI.
3.2 Jakość badań PEM
Jedną z przyczyn niepokojów społecznych związanych z PEM jest niejednoznaczność wyników otrzymywanych przez badaczy. W wielu przypadkach ta niejednoznaczność ma charakter dychotomiczny (szkodzi – nie szkodzi). W opinii doświadczonych badaczy niejednoznaczność tę generują głównie błędy metodologiczne oraz niska jakość badania. Temu problemowi poświęcono warsztaty WHO Systematic Reviews oraz
Activities of IEEE, a także referaty wygłoszone w sesji OS04: Review of the evidence on the effects of radiofrequency fields on animals and plants in the environment, przedstawiony przez Dr. Ken Karipidisa (Agencja Australian Radiation Protection and Nuclear Safety, Melbourne, Australia) oraz Progress report of international validation project of the NTP study on carcinogenesis of mobile-phone radiofrequency radiation in Japan, zaprezentowany przez Katsumi Imaida (Uniwersytet Kagawa, Takamatsu, Japonia).
W świetle zwiększania się liczby różnego rodzaju urządzeń emitujących PEM, rośną obawy ludzi przed jego negatywnym wpływem. Prowadzone szeroko badania nie wykazują tego negatywnego wpływu (potwierdzają to liczne referaty wygłoszone na omawianej konferencji), jednak nie zmniejsza to społecznego niepokoju, bowiem wiedza z laboratoriów naukowych nie dociera w sposób bezpośredni do ludzi. Stąd istnieje potrzeba budowy kanałów transmisyjnych pomiędzy sferą nauki a społeczeństwem.
Pierwszy z dwóch warsztatów opierał się na doświadczeniu zdobytym przy opracowywaniu wniosków z badań, stanowiących podstawę do określenia zakresu przygotowywanej monografii WHO. Znaleziono takie badania, które gwarantują wysoką jakość,
przydatne w informowaniu o ocenie ryzyka dla zdrowia. Wykryto również wiele badań z poważnymi niedostatkami, co powoduje ich nieprzydatność w procesie informacyjnym, powodując jednocześnie, że nie mają one charakteru informacyjnego dla procesu edukacyjnego. Wyniki takich badań są niepewne lub nieprzekonujące i (co gorsza) wprowadzają zamęt w umysłach szerokiej populacji. Przedstawione podczas warsztatu referaty i dyskusje wokół nich dały szereg wskazówek co do podniesienia jakości badań.
Kolejny z dwóch wspomnianych warsztatów miały na celu prezentację działalności normalizacyjnej IEEE w Międzynarodowym Komitecie ds. Bezpieczeństwa Elektromagnetycznego (the International Committee on Electromagnetic Safety – ICES). Obrady Komitetu odbyły się w ramach otwartego procesu konsensusu, z równowagą dyscyplin i zrównoważoną reprezentacją ze środowisk medycznych, naukowych, inżynieryjnych, przemysłowych, rządowych i wojskowych.
W artykule Review of the evidence on the effects of radiofrequency fields on animals and plants in the environment przedstawiono szeroki obszar badań na zwierzętach i ludziach, wskazując, z jednej strony, na ich potrzebę, ale też na wielką istotę tematu jakości. Ciekawym spostrzeżeniem podanym przez prelegenta było pokazanie, w jaki sposób nierzetelność badań powoduję wzrost „szkodliwości” PEM.
Autorzy artykułu Progress report of international validation project of the NTP study on carcinogenesis of mobile-phone radiofrequency radiation in Japan przedstawili wyniki badań komparatystycznych wobec badań sprzed kilku lat, wykonanych w ramach projektu NTP (National Toxycological Program). Wyniki tego projektu wzbudziły mnóstwo komentarzy i wywołaly niepokój społeczny, jako że wskazywały na pewien aspekt szkodliwości PEM z telefonów komórkowych. Badania te poddane były krytyce ze względu na zastosowaną metodologię. Badacze z Japonii i Korei Południowej uznali, że w celu rozwiania wątpliwości najlepszy jest eksperyment, podjęli próbę powtórzenia tych badań, utrzymując wszystkie warunki zewnętrzne takie same jak w badaniu NNTP. Opis badań i pierwsze wyniki podane zostały w ubiegłym roku, podczas konferencji BioEM w Nagoi, a w tym roku przedstawiono wyniki z krótkotrwałej ekspozycji gryzoni na PEM.
Jak stwierdzili autorzy badań – w badaniach genotoksyczności po 14 tygodniach ekspozycji, przeprowadzone testy biochemiczne dały wyniki negatywne, tzn. nie wykazujące żadnego wpływu krótkoterminowej ekspozycji na stan organizmu badanych zwierząt. Długoterminowa ekspozycja na PEM (104 tygodnie) została już zakończona i wszystkie zwierzęta poddano ocenie histopatologicznej. Obecnie trwa analiza wyników tych badań. Zaskakujący wnioskiem z badań jest znaczna utrata masy ciała zwierząt w grupie eksponowanej w stosunku do grupy kontrolnej (shame group) i grupy trzymanej w klatce (cage group).
3.3 Komunikacja ryzyka PEM
Przedstawiono kilka prac, głównie plakatowych, na temat komunikacji ryzyka PEM, Hiroaki Miyagi i Akira Ushiyama zaprezentowali ciekawy plakat naukowy pt. Cross Sectional Survey on Risk Perception About Health Effects of Electromagnetic Fields
Pomimo tego, że poziomy narażenia na PEM w naszym codziennym życiu są bardzo niskie i nie ma żadnych uzasadnionych negatywnych skutków zdrowotnych spowodowanych takimi poziomami narażenia, to jednak są tacy zaniepokojeni możliwymi skutkami. Przeprowadzono zatem ankietę przekrojową opinii publicznej za pośrednictwem kwestionariuszy internetowych w celu wyjaśnienia poziomu postrzegania przez nich ryzyka związanego z polami elektromagnetycznymi narażenia i czynników, które mają na nie wpływ, a także przetestować hipotezę, że informacje oparte na dowodach mogłyby złagodzić poziomy.
Przebadano łącznie 1000 osób w każdej grupie wiekowej (od 20 lat do 60) u obu płci. Osoby te poproszono o wypełnienie kwestionariuszy internetowych (w tym z poziomu wiedzy na temat natury pola elektromagnetycznego i skutków biologicznych/zdrowotnych; źródeł informacji na temat aspektów zdrowotnych PEM i zaufania respondentów do źródeł; i poziomy postrzegania ryzyka dla zdrowia). Wyższy był stosunek odpowiedzi „jestem zaniepokojony” co do skutków zdrowotnych PEM u kobiet niż u mężczyzn.
Po dostarczeniu informacji opartych na dowodach (takich jak informacje ze Światowej Organizacji Zdrowia) odsetek okazywania „jestem zaniepokojony” generalnie spadał. Jednak stosunek „nie jestem zaniepokojony” również spadła, a liczba odpowiedzi „nie jestem pewien” wzrosła. Poziomy wiedzy były odwrotnie proporcjonalne do poziomu postrzegania ryzyka. Jednak w niektórych przypadkach udzielenie informacji nie pomogło złagodzić postrzeganie ryzyka. Ponieważ są ludzie z niejasnym niepokojem dotyczącym skutków zdrowotnych PEM konieczne jest wypracowanie odpowiednich metod dostarczania informacji opartych na dowodach, szczególnie skupiając się na określonej wrażliwej podgrupie.
Podobny referat pt. Analysis of a series of global questionnaire surveys to researchers on standardization of experimental protocol for safety assessment of electromagnetic field zaprezentowała grupa autorów pod kierownictwem Akira Ushiyama.
Autorzy pracy, uznając prawdziwość faktu, że nie ma jednolitej metody oceny toksyczności pola elektromagnetycznego, postawili sobie zadanie promowania standaryzacji w
ocenie pola elektromagnetycznego. Przeprowadzono ankietę internetową wśród badaczy, aby zbadać ich stosunek do takiej standaryzacji. Przeprowadzone analizy prowadzą do konstatacji, że potrzebny jest światowy konsensus w sprawie standaryzacji protokołu badawczego w celu oceny „nieustalonych efektów”. Aby go uzyskać ważne jest zebranie opinii naukowców, zajmujących się badaniami bioelektromagnetycznymi. Grupa badawcza analizuje wyniki zebrane w badaniu środowisk bioelektromagnetycznych i przedstawi wyniki swoich ustaleń co do uniwersalnego protokołu badawczego.
Zarówno ten referat, jak i poprzedni, świetnie wpisują się w aktywność konsorcjum japońsko-niemiecko-polskiego, utworzonego w kwietniu 2023 roku. Właśnie poszukiwanie standardów w ocenie skutków PEM na zdrowie ludzi, a także metod transmisji uporządkowanej i wiarygodnej wiedzy naukowej do społeczeństwa jest celem powstałego konsorcjum.
Podsumowanie
O ile konferencje BioEM w Gandawie i Nagoi poświęcały dużo uwagi sprawom komunikacji ryzyka PEM, o tyle konferencja BioEM 2023 w Oksfordzie większą uwagę skierowała na problemy biologiczne i medyczne, czy wykorzystanie technologii nanocząsteczkowej w medycynie. Nie oznacza to, że problem komunikacji ryzyka PEM ani problem oceny wpływu PEM na biosferę zniknęły z palety konferencyjnej. Są one nadal ważne, o czym świadczą chociażby dwa omówione wyżej referaty. W pewnym sensie wypełnieniem luki po problematyce komunikacji ryzyka PEM są warsztaty i poszczególne referaty na temat poprawy jakości badań, co wpływa na ich wiarygodność. A wiarygodne wyniki są bardziej przekonujące dla szerokiej publiczności. I w tym momencie wracamy do problemu komunikacji ryzyka PEM.