Obraz badań bioelektromagnetycznych na świecie  – sprawozdanie z  konferencji BioEM, Chania, Grecja, 16-22 czerwca 2024

Wstęp

Konferencja odbywa się od ponad czterdziestu lat i  organizowana przez Towarzystwo Bioelektromagnetyczne (the Bioelectromagnetic Society www.bems.org)  Ostatnia konferencja odbyła się w 2023 roku w Oksfordzie, UK.  W tym roku konferencja zoganizowana została przez greckich członków wspomnianego Towarzystwa (rys.1)

BioEM to największa i najważniejsza międzynarodowa konferencja na świecie w tym obszarze bioelektromagnetyki, która przyciąga uczestników akademickich i przemysłowych z całego świata. BioEM 2024  po raz trzeci jest dorocznym spotkaniem nowego Towarzystwa BIOEM fuzja Towarzystwa Bioelektromagnetycznego (BEMS) i Europejskiego

Stowarzyszenie BioElectromagnetics (EBEA).

Konferencja odbyła się w hotelu Minoa Palace Resort Hotel położonym w  dzielnicy Platanias, 12 km na zachód od miasta Chania i 30 minut jazdy od międzynarodowego lotniska w Chanii.  Konferencja BioEM 2024 umożliwia jej uczestnikom wymianę i rozpowszechnianie wyników badań naukowych, najnowocześniejszych badań oraz ułatwiaja nawiązywanie i wzmacnianie relacji osobistych. Pięciodniowy program  BioEM 2024 zawierał  prelekcje  światowej sławy naukowców, a także specjalne sesje, warsztaty i tutoriale z zakresu bioelektromagnetyki. Ponadto, program  obejmował sesje techniczne, oralne i plakatowe.

Duży nacisk został położony na wkład studentów w rozwój środowiska naukowego. Studenckie referaty  były istotną częścią prezentacji konferencyjnych. Po krótkiej 2-minutowej prezentacji ustnej, studenci mogli przedstawić swoją pracę w sesji plakatowej. 

Oprócz zajęć naukowych BioEM 2024 uczestnicy mogli odwiedzić  historyczne miasto Chania, drugie co do wielkości miasto na Krecie i jedno z najbardziej atrakcyjnych i popularnych w świecie miejsc turystycznych    Grecji. Kreta jest piątą co do wielkości wyspą na świecie, ulokowana jest na  Morzu Śródziemnym, która  przyciąga co roku tysiące gości.  Na Krecie narodziła się  cywilizacja minojska, która rozkwitła między 3000 a 1200 rokiem p.n.e.  

Oprócz starożytnej historii, Kreta łączy w sobie góry i morze, a także nowe

ze starym i starożytne z historią współczesną. Jest to skrzyżowanie kulturowe ze względu na swoje  strategiczne położenie geograficzne – Kreta to miejsce, gdzie mity wyglądają jak historia i historia jest jak mit. Od odległej przeszłości po współczesność, każde miejsce na wyspie ma krótką lub długą historię do opowiedzenia.

Rys. 1. Współorganizatorzy konferencji

Rys. 2 Miejsce konferencji

Informacje ogólne

W tym roku na konferencję BioEM zgłoszono  250 prac z 24 krajów, w tym 64 od studentów. Tegoroczny program obejmował 14 sesji oralnych, podczas których prezentowało referaty o tematyce biologiczno/medycznej, dozymetrycznej i najwięcej o tematyce społeczno-organizacyjnej. Wyjątkowo dużo w tym roku zgloszono referatów doktoranckich i studenckich – prócz prezentacji tych referatów w sesjach plakatowych, mieli oni możliwość prezentacji tzw. Flash Presentation, 2-minutowych prezentacji ustnych poprzedzających prezentację plakatową. . Sesje plakatowe stanowiły w tym roku istotną cześć konferencji.

Sesje konferencyjne, zarówno ustne jak i plakatowe, były tematycznie rozłożone noważone pomiędzy dozymetrią a tematami biologicznymi/medycznymi, począwszy od podstawowych badań po standardy, od komórek po ludzi i oczywiście wiele innych tematów, które zachęcały do żywej i inspirującej dyskusji.

BioEM 2024 jest multidyscyplinarnym forum wymiany pomysłów, dzielenia się wiedzą i inicjowaniem  współpracę.   Konferencja BioEM stwarza  wyjątkową możliwość wypełnienia luk w wiedzy o zjawiskach elektromagnetycznych w biosferze, a także umożliwia powstanie niesformalizowanej, ale wielce twórczej, społeczności badaczy, zarówno z dziedziny techniki, jak i medycyny i biologii.

Elementem tej społeczności stała się japońsko-niemiecko-polska grupa badawcza – efekt jej działalności został zaprezentowany podczas sesji plakatowej (rys. 3)

Rys. 3 Prezentacja referatu

W ramach konferencji przeprowadzono 14 sesji tematycznych, poświęconych następującym zagadnieniom:

• Numerical Dosimetry
• Experimental Dosimetry,
• Effects in Humans
• Mechanisms
• Measurements in Different Settings
• Animal Studies
• Communication risk or exposure/policy
• Personal Exposure to RF-EMF
• ELF/IF Exposure and Possible Effects
• Exposure to mm Waves
• Electroporation
• Medical Applications

Przeprowadzono 3 warsztaty (workshop) o następującej tematyce:

• European Research Cluster on EMF and Health
• From Exposure to Dose Measure: What Are Suitable Concepts for Public Communication and reaserch
• Breakthroughs in Numerical and Experimental EMF Exposure: the Contribution of BIOEM Young Scientists

Wygłoszone zostały 2 referaty plenarne:

• Optical Tools for Seeing and Controlling Biological Systems
• D’Arsonval Lecture

W referacie typu tutorial przedstawiono tematykę:

• Neuroprotective Effects of Pulsed Electromagnetic Fields in Acute Stroke

Istotnymi w sensie liczbowym elementami konferencji były 2 sesje plakatowe ogólne i 2 sesje plakatowe studenckie typu Flash.

Ważne tematy konferencji

Jak zaznaczono wyżej, konferencja BioEM 2024 miała  szeroki zakres tematyczny, a zatem trudno było skupić uwagę na wszystkich tematach. Można było jednak dostrzec pewne tematy bardziej czy mniej dominujących w prezentowanych referatach.  Przedstawiony niżej wybór tematów konferencyjnych wskazuje na trendy w kierunkach badawczych

 Badanie poziomu ekspozycji PEM i komunikacja ryzyka

Taka tematyka była już  poruszana  w czasie poprzednich konferencji, jednak podczas BioEM 2024  była prezentowana w wielu referatach.

Grupa badaczy japońskich, pracowników Narodowego Instytutu Technik Komunikacji –NICT (Dr Sachiko Yamaguchi-Sekino, Dr kazuhisa Kamegai, Ms Miwa Ikuyo, Prof Masao Taki, Dr Teruo Onishi, Dr Soichi Watanabe), przedstawiła referat  pt. Effects of website-based risk communication on general public in Japan (Wpływ internetowej komunikacji ryzyka na populację generalną w Japonii). W badaniu skupiono się na informowaniu o ryzyku związanym z PEM o częstotliwości radiowej (RF-EMF) i obejmował opracowanie pilotażowej strony internetowej z danymi z monitoringu, ukierunkowanie na reakcję ogółu społeczeństwa. W badaniu zastosowano protokół obejmujący badanie podstawowe, natychmiastową ocenę wpływu po obejrzeniu strony internetowej i działania następcze, mianowicie powtórzenie badań po 5 tygodniach  Poglądy na RF-EMF podzielono na 4 kategorie odpowiedzi wyjściowych: brak lęku, niepokój, niskie zainteresowanie, duże zainteresowanie.  Ciekawym elementem badań jest porównywanie postaw badanych po 5 tygodniach. Okazuje się, że w zależności od kategorii  zmienia się percepcja PEM w odstępie 5 tygodni. Komunikacja ryzyka  różni się w zależności od badanej kategorii, co podkreśla potrzebę dostosowania podejścia do tego zagadnienia, uwzględniającego różne sposoby postrzegania i poziomu wiedzy społeczeństwa. W referacie Effects of acute RF-EMF exposure and eMedia use on the quality of sleep in Swiss adolescents: a panel study nested in the HERMES3 cohort grupa badaczy z Hiszpanii i Szwajcarii przedstawiła wyniki badań oddziaływania PEM na parametry snu  w ramach program HERMES3.  Program  HERMES3 zajmuje się skutkami zdrowotnymi związanymi z używaniem telefonu komórkowego u nastolatków i jest finansowany   ze środków UE z projektu GOLIAT.

Podstawowym celem tego badania pomiarowego był obiektywny pomiar parametrów snu.  W badaniu wzięło udział 150 uczestników, którzy monitorowali ekspozycję na PEM, mierzyli swoja  aktywność fizyczną a także rejestrowali swoje opinie na temat snu.  

Wstępna analiza danych od pierwszych 42 uczestników nie wykazała  istotnych związków pomiędzy efektywnością snu, liczbą przebudzeń w jego trakcie oraz jego długością.   

Niderlandzki zespół badawczy w referacie Chicken or egg? Testing attribution hypothesis and nocebo hypothesis to explain symptoms associated to EMF exposure.

W badaniu sprawdzono hipotezę atrybucyjną, tj. identyfikującą PEM jako przyczynę istniejących wcześniej niewyjaśnionych objawów oraz hipotezę nocebo, tj. zgłaszającą  objawy somatyczne po odczuwalnej ekspozycji na pole elektromagnetyczne. Dla porównania, oba związane z polami elektromagnetycznymi uwzględniono narażenia, a także inne narażenia, np. zanieczyszczenie powietrza związane z ruchem drogowym lub hałas i promieniowanie UV, aby zrozumieć, czy jakiekolwiek zaobserwowane zależności dotyczą również innych ekspozycji.  Przeanalizowano badanie kohortowe zdrowia środowiskowego, składające się z wartości wyjściowych: ankieta przeprowadzona   w 2011 r. (14 829 uczestników) oraz ankieta uzupełniająca z 2015 r. (7904 uczestników). Uczestnicy wypełnili kwestionariusz  na temat ich stanu zdrowia, postrzeganego narażenia środowiskowego oraz dane demograficzne.  Ogólnie rzecz biorąc, badanie nie dostarcza  ostatecznych informacji na temat atrybucji i nocebo, ale  może posłużyć do opisu  różnych faz    relacji osoba – somatyzacja – ekspozycja.

Trwają dalsze analizy mające na celu zbadanie (możliwych) zależności nieliniowych i (możliwych) skutki otrzymania diagnozy choroby przewlekłej.

Dane o poziomie personalnej ekspozycji na PEM o częstotliości radiowej przedstaili pracownicy japońskiego instytutu informacji i technologii komunikacyjnych  referacie  Personal Exposure Levels to Radiofrequency Electromagnetic Field (RF-EMF) in

Daily Life in Japan

Badania prowadzone są od 2019 roku, a ich celem jest określenie emisji pola elektromagnetycznego o częstotliwości radiowej w Japonii od 2019 roku. Przy okazji tych badań    prześledzono również metody informowania o ryzyku z wykorzystaniem danych z monitorowania poziomu narażenia na emisję PEM. Wyniki wykazały, że emisja PEM w obszarach o niskiej gęstości zabudowy charakteryzuje się niższym poziomem PEM  w stosunku do obszarów o gęstej zabudowie. Niezależnie od tych różnic poziom emisji PEM nie przekraczał   0,04% poziomu    określonego w japońskich wytycznych dotyczących ochrony przed PEM.

 Inna grupa japońskich badaczy, związanych z japońskim centrum ds. informacji o polu elektromagnetycznym (Japan EMF Information Center) przedstawiła pomiary pola magnstatycznego generowanego przez wysokonapięciowe linie prądu stałego (Measurements of DC magnetic fields generated from HVDC transmission lines).

W ostatnich latach linie przesyłowe prądu stałego wysokiego napięcia (HVDC) są instalowane lub  modernizowane w Japonii w celu wzmocnienia zdolności przesyłowych energii elektrycznej. Takie tendencje występują również w innych częściach świata. Z takim działaniem wiąże się wzrost niepokojów społecznych, dotyczących skutków zdrowotnych ekspozycji ludzi na pole magnetostatyczne.  

 Ze względu na ograniczoną liczbę raportów dostępnych w serwisie pomiarów pól magnetycznych prądu stałego w Japonii, przeprowadzono pomiary poziomu emisji pola magnetostatycznego, generowanego ze wszystkich istniejących w Japonii linii przesyłowych prądu stałego (4 linie).   

 Pomierzone wartości indukcji pola magnetostatycznego mieściły się w zakresie   od 39,7 do 154,8 µT, znacznie poniżej dopuszczalnej wartości narażenia wynoszącej 400 mT dla ogółu społeczeństwa zgodnie z Wytycznymi  Międzynarodowej Komisji ds. Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym (ICNIRP) (2009) i są prawie porównywalne z polem geomagnetycznym. Autorzy mają przekonanie  że te ustalenia są cennym elementem w obszarze informowania opinii publicznej o ryzyku PEM.

W prezentacji Changes in ambient radiofrequency electromagnetic fields (RF-EMF) levels between 2021 and 2023 in Switzerland: a 5G Hiker Story badacze szwajcarscy przebadali zmiany w emisji PEM z sieci 5G w Szwajcarii w latach 2021 -2023

 Sieć 5G była instalowana w Szwajcarii począwszy od 2021 roku. Instalowanie  technologii 5G wzbudzało duże niepokoje, które wynikały głównie z przekonania ludzi o wzroście poziomu emisji PEM w środowisku. Odpowiedzią na niepokoje społeczne było stanowisko operatorów telekomunikacyjnych, stwierdzające, że poziom emisji PEM, przy wykorzystaniu adaptacyjnych anten w technologii 5G. nie zmieni się, a wręcz ulegnie zmniejszeniu.  Stąd, grupa badaczy postanowiło dokonać oceny zmiany poziomu emisji w środowisku w okresie 2021 -2023.  Pomierzono PEM w 75 miejscach zewnętrznych i 43 miejscach powszechnego użytku. Pomiary wykonano przy częstotliwościach od b00 MHz do 6 GHz przy sinusoidalnym przebiegu emitowanego PEM. W miejscach powszechnego dostępu wzrost emitowago sygnału elektromagnetycznego z sieci 5G wyniósł od 0.38 V/m do 0.41 V/m, a w  w miejscach zewnętrznych wielkości indukcji pozostały bez zmian. 

Grupa australijskich badaczy przedstawiła w jaki sposób można uspokoić tę grupę społeczeństwa australijskiego, która odczuwa zaniepokojenie z powodu techgnologii 5G (Australia’s experience calming community concerns).

Australijska Agencja Ochrony Przed Promieniowaniem i Bezpieczeństwa Jądrowego (ARPANSA) przekazywała od początku instalowania sieci 5G (2018) jasne i rzetelne informacje o emisji PEM od 5G. Jest kilka sposobów przekazywania informacji, jak:

• zapewnienie usługi telefonicznej i internetowej ( porozmawiaj z naukowcem) umożliwiającą bezpośredni  kontakt z  naukowcami

• reaktywne i proaktywne angażowanie mediów, aby dzielić się z nimi  wiedzą ekspercką.

 • rozwijanie aktywności  w portalach  mediach społecznościowych 

• angażowanie wszystkich szczebli władzy.

O efektywności programu świadczy  liczba pytań, trafiających do portalu  „Porozmawiaj z naukowcem”  –  co roku trafia około 800 zapytań.  

Kilka lat działania programu edukacyjnego wykazało wiele pozytywnych efektów, m.in

program odbierający mniej połączeń telefonicznych na temat 5G.  Skuteczność programu ARPANSA w zakresie informacji ryzyka i redukcji obaw uzyskała berdzo wysoką w kołach  administracyjno-rządowych.

Międzynarodowe projekty badawcze w obszarze komunikacji  ryzyka i monitorowania PEM

Grupa przedstawicieli uczestników projektu badawczego GOLIAT (21 osób) przedstawiła założenia i cele projektu badawczego o tej nazwie. Warto zauważyć, że wśród organizacji uczestniczących w projekcie jest Instytut Medycyny Pracy w Łodzi,

Projekt GOLIAT ma monitorować narażenie na pola elektromagnetyczne o częstotliwości radiowej (RF-EMF), w szczególności technologii 5G, dostarczać nowych informacji na temat jej potencjalnych  skutków zdrowotnych, oraz zrozumieć, w jaki sposób narażenia i ryzyko są postrzegane i najlepiej komunikowane do społeczeństwa. Cele projektu są (i będą) realizowane poprzez:

1. rozwijanie metody oceny narażenia  i oszacowanie skumulowanego PEM o częstotliwości radiowej, działającego na    młodych ludzi;
2. identyfikację i oszacowanie nowych zawodowych  źródeł PEM, wynikających z wdrożenia 5G
3. ocenę skutków neuropsychologicznych PEM u młodych ludzi i pracowników z wykorzystaniem wnioskowania przyczynowego,
4. ocenę wpływu technologii 5G na funkcjonowanie mózgu, termoregulację i radykalny stres z wykorzystaniem metod in vitro, in vivo, u ludzi i metod modelowania komputerowego,  ;
5. identyfikację  skutecznych metod ograniczenia narażenia;
6. lepsze  postrzeganie ryzyka dla technologii 5G;
7. projektowanie metod/narzędzi pozwalających rozwiać obawy i błędne przekonania dotyczące PEM;
8. rozpowszechnianie  wynikówi projektu GOLIAT zainteresowanym stronom i włączenie ich do działań politycznych;  
9. wdrożenie szerszej analizy społecznych i etycznych implikacji technologii 5G.

Oczekiwane wyniki posłużą do dostarczenia solidnych dowodów na temat potencjalnych skutków narażenia na PEM w technologii 5G u młodych ludzi i pracowników oraz przyczynią się do opracowania wytycznych dla zapobieganie/ograniczanie narażenia z sieci radiokomunikacyjnych nowej generacji.

Projekt GOLIAT jest częścią europejskiego klastra ds. pól elektromagnetycznych i zdrowia (CLUE-H).

Dr Anke Huss z uniwersytetu w Utrechcie, Niderlandy, przedstawiła w referacie  ETAIN – Exposure To electromAgnetic fIelds and plaNetary health  (duże litery w tytule są podstawą do utworzenia akronimicznej nazwy projekt)przedstawiła założenia i cele projektu ETAIN. Projekt  ten jest skierowany na badania nowych technologii telekomunikacyjnych, tzn. 5G dzisiaj i 6G w nieodległej przyszłości. Właściwości elektromagnetyczne tych technologii, a w szczególności milimetrowe długości fal elektromagnetycznych,   prowadzą do nowych sytuacji w relacji „PEM – biosfera”, szczególnie w obszarze skóry, oczu, czy małych obiektów biologicznych, jak owady.  Nie jest sprawą jasną, czy  wspomniane zmiany powodują jakiekolwiek niekorzystne efekty i jak one wpłyną na zdrowie ludzi w aspekcie globalnym. Stąd działania w projekcie ETAIN nakierowane są na:

– rozwój metod i narzędzi w ocenie ekspozycji PEM, w aspekcie ogólnym i w określonych elementach organizmu,  jak również metod ograniczenia ekspozycji,

–  ocenianie możliwego wpływu na zdrowie ludzkości w ujęciu perspektywicznym.

 Projekt ETAIN, podobnie jak GOLIAT,  jest częścią europejskiego klastra ds. pól elektromagnetycznych i zdrowia (CLUE-H).

Trzecim z projektów włączonych do klastra CLUE-H jest projekt SEAWave  przedstawiony podczas konferencji w referacie Project SEAWave: Scientific-based Exposure and risk Assessment of radiofrequency and mm-Wave systems from children to elderly (5G and Beyond)

Projekt SEAWave ukierunkowany jest na:

•  okreslenie ilościowe różnic we właściwościach  ekspozycji  w technologiach 2G-4G i 5G  w całej populacji z włączeniem dzieci,

•  opracowanie nowych narzedzi do odpowiedzialnej ewaluacji emisji PEM  stacji bazowych, sieci  lokalnych w obiektach przemysłowych oraz użytkownika terminalu, ,

•  opracowanie środków minimalizacji ekspozycji PEM,  

•  generację ważnych nowych danych naukowych za pomocą badań in vitro, dokonywanych na ludziach i zwierzętach w celu oceny ryzyka zdrowotnego technologii telekomunikacyjnych działających w zakresie częstotliwości FR2 (60 GHz), ze szczególnym uwzględnieniem możliwych chorób nowotworowych skóry, 

 •  ocenę publicznego odbioru ekspzycji 5G oraz opracowanie sposobów  skutecznej komunikacji ryzyka zdrowotnego i przekazanie ich instytucjom i osobom zainteresowanym. 

Czwartym projektem w klastrze CLUE-H jest project NextGEM przedstawiony w referacie NextGEM – Next Generation Integrated Sensing and Analytical System for Monitoring and Assessing Radiofrequency Electromagnetic Field Exposure and Health

 Rozwój technologii telekomunikacyjnych wykorzystujących PEM o częstotliwości radiowej zwiększa zainteresowanie tymi technologiami zarówno w środowisku naukowym jak i w różnych grupach społecznych, obaeiających się szkodliwego wpływu PEM na ludzkie zdrowie i środowisko. Badania w ramach projektu NextGEM mają zapewnić społeczeństwu unijnemu bezpieczeństwo w użyciu obecnych i przyszłych bazujących na PEM technologii. Zadanie to jest wykonalne poprzez tworzenie bazy wiedzy, określającej środki i sposoby prewencji oraz akcje responsywne, dotyczące narażenia na PEM.

Podsumowanie

Przedstawione wyżej sprawozdanie  wskazuje na główne kierunki, który dominowały w obradach konferencji. Wydaje się, że uwaga badaczy   skupia się w mniejszym stopniu na  biofizycznym badaniu możliwych  zagrożeń i ryzyka oddziaływania PEM na środowisko biologiczne, a w większym stopniu na metodach  komunikacji ryzyka do laickiego społeczeństwa. Tendencje te widać w  celach, jakie stawiają przed sobą duże projekty badawcze, zarówno te skupione w klastrze CLUE-H, jak i te, mniejsze, działające samodzielnie, jak chociażby prezentowany podczas konferencji projekt japońsko-niemiecko-polski. Przywołane w tym sprawozdaniu opisy kilkunastu referatów nie wyczerpują różnorodności tematyki pozostałych referatów konferencyjnych. Ich prezentacja będzie przedmiotem kolejnych opracowań na blogu ELEKTROFAKTY.